Làng gốm Hương Canh thuộc huyện Bình Xuyên, Vĩnh Phúc nằm ngay bên đường quốc lộ số 2. Theo các bằng chứng, sử sách ghi lại thì làng nghề Hương Canh tính tới nay đã hơn 300 năm tuổi.
Thăng trầm làng nghề gốm Hương Canh
Đầu tiên khi làng nghề mới hình thành chủ yếu sản xuất chum sành, tiểu sành, các vật dụng phục vụ đời sống sinh hoạt hàng ngày, quy mô sản xuất suốt một thời gian dài là nhỏ lẻ và thủ công, nhưng chất lượng sản phẩm cao và người tiêu dùng luôn chấp nhận.
Sản phẩm ở đây sở dĩ nổi tiếng là do đất sét - loại nguyên liệu chính của Hương Canh dẻo và có nhiều màu như xám, vàng, đỏ, nâu… rất thích hợp cho việc làm gốm. Sản phẩm khi đưa ra thị trường được nhiều người yêu thích vì vật dụng bền đẹp, màu men tự nhiên, có khả năng dầm mưa dãi nắng.
Nhiều sản phẩm nung già, khi gõ có tiếng kêu tiếng tanh tanh tanh, canh canh... nhưng không bị nứt, không bị méo và đựng nước không bị rò rỉ ra ngoài. Chum, vại bình, lọ, chĩnh ở Hương Canh nếu đem đựng trà thì trà không bao giờ mốc và giữ nguyên mùi thơm đặc trưng. Đem đựng rượu không giảm nồng độ mà để càng lâu thì rượu càng ngon, ngọt mà thơm.
Với nhiều lý do cả chủ quan và khách quan mà làng gốm Hương Canh đã có lúc thịnh, lúc suy. Năm 1958, Hợp tác xã gốm Hương Canh ra đời nhằm quy tụ những người làm nghề gốm nơi đây và sản xuất theo kế hoạch tập trung.
Năm 1987, Hợp tác xã gốm Hương Canh giải thể do Nhà nước có chủ trương xóa bỏ cơ chế bao cấp, mặt khác hàng gốm vào thởi điểm đó ít được dùng hơn khi đồ dùng bằng nhôm, đồ nhựa, sứ... lên ngôi và bày bàn tràn ngập trên thị trường.
Để mưu sinh, người dân Hương Canh chuyển từ sản xuất gốm sang sản xuất ngói lợp là chủ yếu. Tuy nhiên do chủ yếu khai thác đất nguyên liệu tại các ao, vùng trũng, vườn gia đình... để làm ngói, nên khi đất khan hiếm bà con sản xuất viên ngói mỏng hơn, nhẹ hơn trước để đỡ tốn nguyên liệu, dễ dàng cho biệc bốc vác và vận chuyển đi nơi khác tiêu thụ.
Không ngờ, việc làm này đã bị người tiêu dùng ở các tỉnh, thành khác tẩy chay. Thương hiệu ngói "Hương Canh" không ai khác bị chính người Hương Canh giết chết vào khoảng năm 1999-2000 và không có cơ hội gây dựng lại uy tín với người tiêu dùng.
Suốt một thời gian dài lâm vào tình cảnh gian khó, người làm gốm ở Hương Canh đã tính đến chuyện vĩnh viễn xóa bỏ nghề truyền thống của mình. Tuy nhiên, vẫn còn không ít người thợ, những nghệ nhân yêu nghề ở đây vẫn còn luyến tiếc, quyết tâm khôi phục lại nghề truyền thống mà ông cha họ để lại. Cách đây hơn 10 năm, Hương Canh đã khôi phục lại nghề gốm và đến nay đã có 4 cơ sở sản xuất theo quy mô hộ gia đình.
Ông Nguyễn Thanh - một nghệ nhân trong làng đã động viên và đầu tư cho người con trai Nguyễn Hồng Quang, sinh năm 1980 đi học khoa điêu khắc - Đại học Mỹ thuật Hà Nội để vận dụng kiến thức đã học áp dụng vào nghề truyền thống của cha ông. Chỉ ít năm sau, nghề làm gốm của gia đình đã có một bước tiến vượt bậc.
Các hộ gia đình khác làm gốm ở Hương Canh cũng đã học tập theo và đến nay tất cả các hộ ở đây đã đang chuyển hướng sang làm hàng mỹ nghệ. Giá trị sản phẩm hàng gốm mỹ nghệ cao gấp hàng chục lần so với các sản phẩm gốm thông thường và tiêu thụ rất dễ dàng ở cả trong và ngoài nước. Những bình, hũ đựng rượu có giá từ 500-700.000 đồng đến vài triệu đồng không còn là chuyện lạ. Vài năm gần đây, những hộ làm nghề gốm tiêu biểu ở Hương Canh đã thu lời từ 300 đến 500 triệu đồng/hộ/năm.
Nguy cơ "khai tử" gốm Hương Canh
Thế nhưng, làng gốm Hương Canh lại đang lâm vào cảnh khốn khó, nhiều năm qua không mở rộng được sản xuất do thiếu mặt bằng sản xuất, thiếu đất nguyên liệu, đang đứng trước nguy cơ xóa sổ, nếu tỉnh Vĩnh Phúc không có những cơ chế chính sách để "tiếp sức."
Làng nghề hiện nay khó mở rộng được quy mô sản xuất là do các cấp chính quyền và ngành chức năng ở Vĩnh Phúc chưa quy hoạch được mặt bằng sản xuất, quy hoạch khu khai thác đất sét nguyên liệu tập trung.
Năm 2007, Sở Công Thương tỉnh Vĩnh Phúc phối hợp với Trung tâm Khuyến công tỉnh thực hiện Đề án khôi phục làng nghề gốm Hương Canh, hỗ trợ mỗi hộ gia đình từ 5-10 triệu đồng tùy theo quy mô của lò gốm. Trung tâm cũng đã tư vấn cho Ủy ban Nhân dân tỉnh khu làm mặt bằng sản xuất... Tuy nhiên, đến nay vấn đề quy hoạch vùng nguyên liệu, mặt bằng sản xuất vẫn chỉ là văn bản giấy tờ.
Làng nghề gốm Hương Canh đang có nguy cơ bị "khai tử." Để vực dậy làng gốm nổi tiếng một thời không chỉ trông chờ vào những người tâm huyết nơi đây mà phải có sự tiếp sức các ngành, các cấp. Một việc làm đang được người dân làng nghề Hương Canh cần đó là nghiên cứu, tìm hiểu nguồn nguyên liệu tương đồng với nguyên liệu đất sét tại các khu vực lân cận... để phục vụ làng nghề./.
Thăng trầm làng nghề gốm Hương Canh
Đầu tiên khi làng nghề mới hình thành chủ yếu sản xuất chum sành, tiểu sành, các vật dụng phục vụ đời sống sinh hoạt hàng ngày, quy mô sản xuất suốt một thời gian dài là nhỏ lẻ và thủ công, nhưng chất lượng sản phẩm cao và người tiêu dùng luôn chấp nhận.
Sản phẩm ở đây sở dĩ nổi tiếng là do đất sét - loại nguyên liệu chính của Hương Canh dẻo và có nhiều màu như xám, vàng, đỏ, nâu… rất thích hợp cho việc làm gốm. Sản phẩm khi đưa ra thị trường được nhiều người yêu thích vì vật dụng bền đẹp, màu men tự nhiên, có khả năng dầm mưa dãi nắng.
Nhiều sản phẩm nung già, khi gõ có tiếng kêu tiếng tanh tanh tanh, canh canh... nhưng không bị nứt, không bị méo và đựng nước không bị rò rỉ ra ngoài. Chum, vại bình, lọ, chĩnh ở Hương Canh nếu đem đựng trà thì trà không bao giờ mốc và giữ nguyên mùi thơm đặc trưng. Đem đựng rượu không giảm nồng độ mà để càng lâu thì rượu càng ngon, ngọt mà thơm.
Với nhiều lý do cả chủ quan và khách quan mà làng gốm Hương Canh đã có lúc thịnh, lúc suy. Năm 1958, Hợp tác xã gốm Hương Canh ra đời nhằm quy tụ những người làm nghề gốm nơi đây và sản xuất theo kế hoạch tập trung.
Năm 1987, Hợp tác xã gốm Hương Canh giải thể do Nhà nước có chủ trương xóa bỏ cơ chế bao cấp, mặt khác hàng gốm vào thởi điểm đó ít được dùng hơn khi đồ dùng bằng nhôm, đồ nhựa, sứ... lên ngôi và bày bàn tràn ngập trên thị trường.
Để mưu sinh, người dân Hương Canh chuyển từ sản xuất gốm sang sản xuất ngói lợp là chủ yếu. Tuy nhiên do chủ yếu khai thác đất nguyên liệu tại các ao, vùng trũng, vườn gia đình... để làm ngói, nên khi đất khan hiếm bà con sản xuất viên ngói mỏng hơn, nhẹ hơn trước để đỡ tốn nguyên liệu, dễ dàng cho biệc bốc vác và vận chuyển đi nơi khác tiêu thụ.
Không ngờ, việc làm này đã bị người tiêu dùng ở các tỉnh, thành khác tẩy chay. Thương hiệu ngói "Hương Canh" không ai khác bị chính người Hương Canh giết chết vào khoảng năm 1999-2000 và không có cơ hội gây dựng lại uy tín với người tiêu dùng.
Suốt một thời gian dài lâm vào tình cảnh gian khó, người làm gốm ở Hương Canh đã tính đến chuyện vĩnh viễn xóa bỏ nghề truyền thống của mình. Tuy nhiên, vẫn còn không ít người thợ, những nghệ nhân yêu nghề ở đây vẫn còn luyến tiếc, quyết tâm khôi phục lại nghề truyền thống mà ông cha họ để lại. Cách đây hơn 10 năm, Hương Canh đã khôi phục lại nghề gốm và đến nay đã có 4 cơ sở sản xuất theo quy mô hộ gia đình.
Ông Nguyễn Thanh - một nghệ nhân trong làng đã động viên và đầu tư cho người con trai Nguyễn Hồng Quang, sinh năm 1980 đi học khoa điêu khắc - Đại học Mỹ thuật Hà Nội để vận dụng kiến thức đã học áp dụng vào nghề truyền thống của cha ông. Chỉ ít năm sau, nghề làm gốm của gia đình đã có một bước tiến vượt bậc.
Các hộ gia đình khác làm gốm ở Hương Canh cũng đã học tập theo và đến nay tất cả các hộ ở đây đã đang chuyển hướng sang làm hàng mỹ nghệ. Giá trị sản phẩm hàng gốm mỹ nghệ cao gấp hàng chục lần so với các sản phẩm gốm thông thường và tiêu thụ rất dễ dàng ở cả trong và ngoài nước. Những bình, hũ đựng rượu có giá từ 500-700.000 đồng đến vài triệu đồng không còn là chuyện lạ. Vài năm gần đây, những hộ làm nghề gốm tiêu biểu ở Hương Canh đã thu lời từ 300 đến 500 triệu đồng/hộ/năm.
Nguy cơ "khai tử" gốm Hương Canh
Thế nhưng, làng gốm Hương Canh lại đang lâm vào cảnh khốn khó, nhiều năm qua không mở rộng được sản xuất do thiếu mặt bằng sản xuất, thiếu đất nguyên liệu, đang đứng trước nguy cơ xóa sổ, nếu tỉnh Vĩnh Phúc không có những cơ chế chính sách để "tiếp sức."
Làng nghề hiện nay khó mở rộng được quy mô sản xuất là do các cấp chính quyền và ngành chức năng ở Vĩnh Phúc chưa quy hoạch được mặt bằng sản xuất, quy hoạch khu khai thác đất sét nguyên liệu tập trung.
Năm 2007, Sở Công Thương tỉnh Vĩnh Phúc phối hợp với Trung tâm Khuyến công tỉnh thực hiện Đề án khôi phục làng nghề gốm Hương Canh, hỗ trợ mỗi hộ gia đình từ 5-10 triệu đồng tùy theo quy mô của lò gốm. Trung tâm cũng đã tư vấn cho Ủy ban Nhân dân tỉnh khu làm mặt bằng sản xuất... Tuy nhiên, đến nay vấn đề quy hoạch vùng nguyên liệu, mặt bằng sản xuất vẫn chỉ là văn bản giấy tờ.
Làng nghề gốm Hương Canh đang có nguy cơ bị "khai tử." Để vực dậy làng gốm nổi tiếng một thời không chỉ trông chờ vào những người tâm huyết nơi đây mà phải có sự tiếp sức các ngành, các cấp. Một việc làm đang được người dân làng nghề Hương Canh cần đó là nghiên cứu, tìm hiểu nguồn nguyên liệu tương đồng với nguyên liệu đất sét tại các khu vực lân cận... để phục vụ làng nghề./.
Nguyễn Trọng Lịch (Vietnam+)